UNESCO

Molenaarsambacht op UNESCO lijst immaterieel erfgoed

Op 5 december 2017 was het feest voor de Nederlandse molenaars. Het oude ambacht van molenaar is door UNESCO erkend als Cultureel Immaterieel Erfgoed. Een erkenning voor een oud ambacht met een mooie toekomst.

“Immaterieel erfgoed is ‘levend erfgoed’. Het omvat sociale gewoonten, voorstellingen, rituelen, tradities, uitdrukkingen, bijzondere kennis of vaardigheden die gemeenschappen en groepen (en soms zelfs individuen) erkennen als een vorm van cultureel erfgoed. Een bijzonder kenmerk is dat het wordt overgedragen van generatie op generatie en belangrijk is voor een gemeenschappelijke identiteit.”

Molenfietsroute.nl -UNESCO

Een stukje Geschiedenis

Zo’n 5000 jaar geleden schakelde de mens over van jacht/verzamelen naar landbouw. Het graan werd (meestal) door hardwerkende vrouwen gemalen, bijvoorbeeld door deze Egyptische vrouw met een maalsteen.

Molenfietsroute.nl - Egypte - UNESCO

Kalksteen beeldje uit een graf in Egypte van de 5e Dynastie van het Oude Rijk, 2465-2323 v. Chr.

Rond 6.000 voor Christus wreef men de graankorrels fijn tussen twee stenen. Eén steen was uitgehold, hierop plaatste men een andere steen en zo werden de korrels tot poeder verbrijzeld. Hier van afgeleid is de handmolen die is ontstaan in het begin van onze jaartelling. De handmolen (queerne) of roterende molen bestond uit twee stenen, rond van vorm. Hierin werd het graan tussen een vaste (onderste steen) en een draaibare (bovenste) molensteen van ongeveer 30 cm doorsnede fijn gemaakt. Deze stenen worden ook de ligger en de loper genoemd. De Romeinse uitvinding hiervan stamt uit de 1e eeuw voor Chr.

De ontwikkeling van wind- en watermolens riep al in de Romeinse tijd een nieuw beroep in het leven: dat van mulder of molenaar. Molens aangedreven door slaven of dieren. Als een paard of ezel werd ingezet zijn we gaan spreken van rosmolens. In het Romeinse Rijk trad de watermolen in werking en de arbeid werd uiteraard op slag heel wat lichter.

De Romeinen hebben bijgedragen aan de verspreiding over het Romeinse Rijk, dat tot bij de Rijn zijn noordelijke grens, de Limes kende. Het heeft ettelijke jaren geduurd eer de watergraanmolens zich een plaats wisten te veroveren naast de door slaven of dieren bewogen molens. De minder snelle verbreiding van de waterradmolens moet voor een groot deel toegeschreven worden aan het feit, dat handqueernen en rosmolens overal geplaatst konden worden, terwijl men – wat de watermolens betreft – steeds afhankelijk was van de aanwezigheid van stromend water. In Engeland zijn bij de door de Romeinen aangelegde wal van Hadrianus fragmenten van onderslagraden, benevens complete maalstenen ontdekt van een drietal watermolens uit de 3e eeuw, mogelijk uit het laatst van de 2e eeuw.

Water-, wind- en rosmolens

De ontwikkeling van wind- en watermolens riep al in de Romeinse tijd een nieuw beroep in het leven: dat van mulder of molenaar. Molens aangedreven door slaven of dieren. Als een paard of ezel werd ingezet zijn we gaan spreken van rosmolens. In Rome trad de watermolen in werking en de arbeid werd uiteraard op slag heel wat lichter.

Molenfietsroute.nl - Water - Wind en Rosmolens - UNESCO

De Griekse geograaf Strabo (64 voor Chr. – 20 na Chr.) vermeldt voor het eerst een watermolen voor het malen van graan, die Romeinse soldaten in het paleis van Koning Mithridates van Pontus (Anatolia, nu Turkije) zouden hebben gezien. Romeinse ingenieurs verbeterden het schepbord, het tandrad en het wiel dat de kracht diende over te brengen op de as van de molensteen en daarmee het prestatievermogen.

Molenfietsroute.nl - Watermolencomplex Barbegal - UNESCO - Schets
Molenfietsroute.nl -Watermolencomplex Barbegal - UNESCO - tekening

watermolencomplex Barbegal

Het Romeinse Rijk had veel graan nodig voor de voedselvoorziening van legionairs en steden als Rome en Arlas. Bij Arlas in Frankrijk hebben archeologen recent het Romeins ‘industrieel’ watermolencomplex Barbegal gevonden, 16 bovenslagraderen dreven evenzoveel maalstenen aan. De meelfabriek maakte productie op grotere schaal mogelijk met minder menselijke inspanning.

Het was al bekend dat de Romeinen meesters waren in wat  we nu watermanagement noemen.

In februari 2024 is een artikel verschenen met prachtige illustraties over nieuwe ontdekkingen over het complex bij Barbegal dat je HIER kunt lezen. Aquaducten met een verval van 30 – 40 cm per kilometer,  badhuizen en loden leidingen voor drinkwater.

Nadat de water aangedreven graanmolen zijn intrede had gedaan werden in de loop der eeuwen meerdere technieken ontwikkeld zowel qua aandrijving als wat betreft te bewerken producten. Zo werden watermolens ontwikkeld die we nu kennen als getijdemolens, schipmolens, bovenslag- en onderslagmolens. Voor allerlei producten werden water aangedreven molens ontwikkeld, zoals de zaagmolen, papiermolen en oliemolen; eenzelfde aandrijfsysteem voor geheel verschillende bewerkingen.

Romeinse watermolens

In 2016 heeft Marco (M.M.C.) van Tiggelen een scriptie geschreven voor zijn studie aan de Radboud Universiteit. De scriptie “Romeinse watermolens: De techniek, de toepassing en het belang van watermolens in de late oudheid.” Beschrijft niet alleen de ontwikkeling en de opkomst van watermolens in de Romeinse tijd van circa 200 jaar voor tot circa 300 jaar na de jaartelling, maar ook met name de invloed van de slavernij hier in.

“Er is dus waarschijnlijk sprake van een combinatie van de opkomst van de watermolen als efficiënte machine en een daling van de vraag naar slaven. Er waren minder slaven nodig om dezelfde hoeveelheid graan te malen.”

Marco van Tiggelen eindigt de conclusie van zijn scriptie als volgt:

“De investering die werd gedaan in de watermolen werd terugverdiend door de eigenaars hiervan. Hierdoor is een daling in het aantal slaven waarneembaar volgens Scheidel die bewust werd doorgezet. Een watermolen was een investering in materiaal, maar was goedkoper in het onderhoud dan slaven. Slaven moeten immers een slaapplek en voedsel krijgen.”

Verantwoording:
Marco (M.M.C.) van Tiggelen – Radboud Universiteit

Download de scriptie Romeinse watermolens – Marco van Tiggelen – Radboud Universiteit